Nguyễn Trí Dũng

Nhiều người Việt Nam ở nước ngoài vẫn thường trăn trở với nền giáo dục nước nhà, sau đây là một số suy nghĩ nhận xét riêng cá nhân về nền giáo dục Việt Nam hiện nay.

- Mục đích cuối cùng của giáo dục là đào tạo những con người hữu ích cho xã hội, phải có kiến thức kỹ năng sáng tạo phù hợp với kỷ nguyên phát triển hội nhập, nhưng đồng thời cũng phải có ý thức dân tộc phục vụ cống hiến cho xã hội và phải có sức khoẻ để lao động. Cả ba yêu cầu đào tạo này là một quá trình công phu lâu dài từ một đứa trẻ mới sinh cho đến tuổi trưởng thành. Hiện nay, nền giáo dục Việt Nam đang mang căn bệnh nan giải có nguy cơ đe dọa cả tương lai của dân tộc. Đây là căn bệnh chạy theo thành tích ảo, chạy theo bằng cấp, chỉ lo đào tạo cái thầy biết hoặc trường muốn dạy chứ không đào tạo cái xã hội cần.

- Sự nghiệp giáo dục Việt Nam phải thực sự bắt tay lại từ cơ bản, từ nhà trẻ mẫu giáo, tiểu học, trung học. Từ năm 1993, tôi đã vận động và cố vấn hợp tác xây dựng trường nhà trẻ có tiêu chuẩn quốc tế, đó là Trường Nhà Trẻ 19/5 đường Nguyễn Đình Chiểu, và nhà trẻ Hoa Dừa ở Bến Tre. Cả hai trường là tiêu chuẩn mẫu mực cho đô thị và nông thôn. Động cơ của việc làm này từ suy nghĩ muốn góp ý “Giáo dục phải đào tạo và phải thực sự bắt đầu từ tuổi ấu thơ”. Nhu cầu xây dựng đại học có chất lượng cao rất cần thiết cho sự nghiệp phát triển đất nước, nhưng chắc chắn không phải là giải pháp “riêng lẻ” đơn độc mang tính “thần dược” hay “bùa hộ mạng” cứu chữa mọi căn bệnh. Vấn đề giáo dục nhà trẻ không được quan tâm đúng mức đã được báo chí phản ánh trong nhiều năm qua. Nếu chất lượng đầu vào đại học không thật tốt thì không có chương trình đại học nào có thể cho một đầu ra thật tốt được. Giáo dục đào tạo là sự nghiệp “Trồng người mất trăm năm” như Bác Hồ đã nói. Nếu học sinh không được đào tạo trong suốt quá trình từ nhà trẻ đến cấp cao hơn để có kỹ năng cần thiết và ý thức cống hiến và có sức khoẻ thì khi ra trường chỉ có tấm bằng cầm tay “biết chữ mà không biết làm” và làm những việc hoàn toàn không liên quan đến những gì mình đầu tư học tập.

- Hiện nay có khuynh hướng đề cao khái niệm “đại học quốc tế chất lượng cao”, riêng tôi có suy nghĩ cơ bản xây dựng đại học tốt là điều kiện “cần có”, nhưng điều kiện “đủ” là chúng ta phải có bản thân sinh viên là những hạt giống tốt, nhân tố tốt. Rõ ràng lâu nay giáo dục Việt Nam cũng chỉ lo đào tạo số lượng sinh viên đầu ra mà quên đi vấn đề quan trọng là thế hệ thanh niên thật sự đóng góp như thế nào vào sự nghiệp phát triển đất nước. Hàng loạt kỹ sư, cử nhân Việt Nam ra trường nhưng thử hỏi có bao nhiêu người đạt được trình độ kỹ thuật của kỹ sư? Bao nhiêu người dùng được? Bao nhiêu người làm việc theo đúng ngành nghề mình đã học, đó là một sự lãng phí lớn. Thậm chí ngày nay học sinh, sinh viên chỉ lo đạt bằng TOEFL này, TOEIC kia nhưng chính tiếng Việt lại sử dụng không chuẩn. Trong khi cha ông ta ngày xưa số lượng ông Cử đếm trên đầu ngón tay nhưng đào tạo người nào ra người nấy. Họ không chỉ thông thạo ngoại ngữ mà còn giỏi thơ văn, rành văn hóa nước nhà. Vì sao lại có nghịch lý như thế? Hiện nay chúng ta cũng không có một ngành thống kê thực tế phục vụ nghiên cứu chính sách. Xây dựng trường đại học mang tầm quốc tế chỉ là điều kiện “cần” nhưng chưa “đủ”. Trên thế giới người ta rất quan tâm đến những thợ giỏi, chuyên viên kỹ thuật cao. Tôi cho rằng phải xây dựng đồng bộ từ dưới lên. Đất nước đang trong giai đoạn công nghiệp hóa – hiện đại hóa mà sinh viên không chịu học kỹ thuật, chỉ tập trung không cân bằng vào các ngành dễ được xã hội “chấp nhận” thì làm sao phát triển công nghiệp, làm sao hiện đại hoá đất nước? Việt Nam muốn phát triển nền khoa học kỹ thuật thì phải đào tạo khoa học kỹ thuật trên bình diện rộng.

- Nền giáo dục chúng ta có thể xem như đang mắc bệnh mà không chữa trị, đua nhau nhồi nhét học thuộc lòng theo sách vở để có điểm cao mà sách chưa chuẩn, năm nào thi cử cũng gian lận, đề thi sai, trẻ con thì bị bỏ mặc lang thang trên đường phố, ma túy trong học đường, ý thức công dân rất kém. Càng nói càng thấy nguy cơ, nhưng không thấy xã hội thật sự quản ngại vì bao nhiêu năm rồi chưa thấy biện pháp giải quyết, chỉ nghe được những hứa hẹn cải cách. Giáo dục Việt Nam muốn phát triển phải giải phẫu đúng bệnh. Bệnh chẩn đoán đúng nhưng không chịu giải phẫu làm sao chữa trị? Thực tế, các cơ quan chức năng đều nhận thấy hết căn bệnh giáo dục nước nhà. Trong các cuộc hội thảo, hầu như mỗi vấn đề đều đã được phân tích, đã chỉ ra cái đúng cái sai nhưng điều lạ lùng là nó không được đúc kết để đưa vào thực hiện thực tế. Tình trạng “nói” nhưng không “làm” là căn bệnh nan giải nhất của hầu hết nhiều lĩnh vực kinh tế, văn hoá, xã hội chứ không phải của riêng ngành giáo dục Việt Nam.

Là người học tập, sinh sống và làm việc tại Nhật Bản hơn 40 năm qua, kinh nghiệm tôi nhận thấy ở Nhật Bản, học sinh tiểu học được giáo dục rất tốt về ý thức cộng đồng và chương trình giáo dục cũng rất phong phú. Hình ảnh các em học sinh phải làm vệ sinh và tham gia các sinh hoạt cộng đồng ở trường học, nơi công cộng hoặc phải đi làm thêm ngoài giờ đối với học sinh cấp 3 rất phổ biến. Đó là cách giáo dục ý thức công nghiệp cho học sinh trước khi các em tham gia vào xã hội. Cách đây một thế kỷ, nước Nhật thua xa các nước trên thế giới nhưng nay khoảng cách đã được rút ngắn thậm chí còn vượt trội một số mặt so với các nước Châu Âu, Mỹ. Tôi nghĩ họ thành công do có một chiến lược đào tạo con người đúng đắn, do nền giáo dục của họ hiệu quả và thiết thực. Họ giáo dục yêu nước là yêu tập thể, yêu công ty, yêu nhà máy mà mình gắn bó. Người hữu dụng nằm ngay trong chính môi trường của mình làm việc.

Để chia sẻ những hiểu biết của bản thân về kinh nghiệm giáo dục Nhật Bản, tôi đã mời một người bạn là nhà khoa học có uy tín trong lãnh vực giáo dục Nhật Bản, Ông KAJITA EIICHI - Phó chủ nhiệm Ủy ban Cải cách Giáo dục Nhật Bản, Viện trưởng Đại Học Sư Phạm Hyogo tham dự giao lưu khoa học “Tham khảo kinh nghiệm giáo dục Nhật Bản” tại Công Ty Công Nghệ Cao Minh Trân vào tháng 3/2007. Theo đó, 4 mục đích giáo dục cơ bản Nhật Bản là:

Thứ nhất, xây dựng cái “Tâm”, nghĩa là hình thành mẫu người có tâm phục vụ tốt xã hội, biết tôn trọng người khác, biết giữ gìn các qui định chung của xã hội.
Thứ hai, nâng cao năng lực sử dụng quốc ngữ thật chuẩn để qua đó hiểu những tư duy lý luận của khoa học nhân văn và tự nhiên, biết cách diễn đạt suy nghĩ của mình và tiếp thu suy nghĩ của người khác để trở thành người làm chủ xã hội.
Thứ ba, nâng cao trình độ khoa học tự nhiên, đào tạo những con người công nghiệp khoa học kỹ thuật xây dựng đất nước Nhật Bản trong điều kiện nghèo nàn về tài nguyên thiên nhiên.
Cuối cùng, giáo dục truyền thống văn hóa Nhật Bản cho thế hệ trẻ. Phương châm của Nhật Bản là “Khoa học Phương Tây, Tâm hồn Nhật Bản”

Thời đại hội nhập ngày nay yêu cầu từng chúng ta phải tập trung toàn sức lực, trí tuệ để xây dựng phát triển đất nước. Tất cả việc làm không được cứ đổ lỗi cho cơ chế là hết trách nhiệm hoặc cùng lắm là trách nhiệm tập thể. Như thế làm sao thay đổi được? Xã hội phải gắn trách nhiệm vào từng cơ quan. Từng cơ quan phải có con người chịu trách nhiệm cụ thể. Tôi nghĩ giáo dục Việt Nam nên có một hội đồng nhiều thành phần, dĩ nhiên là những người tâm huyết có trình độ, uy tín và chính phủ nên tham khảo thực hiện. Chương trình đào tạo, giáo dục phải điều chỉnh cho thống nhất, hạn chế sự thay đổi cải cách tới lui. Vấn đề giáo dục của Việt Nam đã được dân kêu than từ nhiều năm qua nhưng mới gần đây Chính Phủ mới thực sự bắt tay cải cách, tuy nhiên nhân dân vẫn cảm thấy chưa an tâm.
Xã hội không chấp nhận suy nghĩ chúng ta không làm được, không thay đổi được. Thay đổi để có nhận thức đúng và biết cách làm thì sẽ rút ngắn được thời gian.

- Nguồn chất xám của trí thức Việt Kiều là tài sản vô giá nhưng chưa được đặt đúng chỗ và chưa biết cách sử dụng. Nếu quyết tâm làm, tập trung làm sẽ không thua ai, chúng ta đã có bài học về “bó đũa” mà chưa biết phát huy hết thế mạnh của “bó đũa”. Nếu sắp xếp lại guồng máy cho đúng hiệu suất tất nhiên sẽ tốt hơn.

- Nghị quyết Đại Hội Đảng lần VI cách đây 22 năm xem như là Tuyên Ngôn Đổi Mới Việt Nam. Hiện nay, chúng ta đang đứng trước áp lực hội nhập toàn cầu và giáo dục là điểm xuất phát của “Giấc Mơ Việt Nam”. Tại sao chúng ta không đặt vấn đề giáo dục xem như một đột phá? Là một mục tiêu, một nét mới của Việt Nam?

- Nên sớm có Tuyên ngôn Phát Triển Việt Nam